Dyrektor inżynierii fortecznej Viktor Nerad
Viktor Nerad urodził się w 1886 roku w niemieckojęzycznej rodzinie w Czeskich Budziejowicach. W odróżnieniu od Prochaski, Stenitzera czy Kornisa, Nerad był zawodowym oficerem – ukończył Pionier-Kadetten Schule w Hainburgu, później służył w c. i k. Pułku Kolejowym i Telegraficznym w Korneuburgu.
W latach 1910-1913 był słuchaczem Wyższego Kursu Inżynierskiego (Höherer Geniekurs) w Wiedniu. Po ukończeniu kursu, pozostając oficerem nadetatowym macierzystego pułku, został przydzielony do Sztabu Inżynieryjnego (Geniestab) i skierowany do Dyrekcji Inżynierii w Przemyślu, dokąd przybył w 1913 roku.
Jego wspomnienia zaczynają się w sposób, w jaki mogłoby zacząć się niejedno opowiadanie Franza Kafki: Mój brat Gustaw pożegnał mnie na dworcu przed moim wyjazdem do twierdzy. Przy tej okazji powiedziałem mu, że nie mogę się pozbyć pewnego niedającego mi spokoju uczucia.
Miałem wrażenie, że ta moja wyprawa na północ nie może się dobrze zakończyć. Dzielą się na trzy części: okres przed wybuchem wojny, pierwsze oblężenie, drugie oblężenie.
Zaraz po przybyciu do Przemyśla Nerad dostał za zadanie opracowanie planu modernizacji fortu IIa „Mogiłki”.
Jak pisał, zbudowany w latach 60-tych XIX w. fort był w opłakanym stanie i w zasadzie wymagał budowy od nowa. Nerad w ciągu trzech tygodni opracował plany i rozwiązania techniczne, które po pewnym ich okrojeniu ze względów budżetowych – zostały zrealizowane nie tylko na tym forcie, ale też na innych modernizowanych w tym czasie dziełach Efekty osiągnięte przy modernizacji fortu IIa oceniono na tyle wysoko, że następnie powierzono Neradowi prace przy modernizacji fortu III „Łuczyce”. Z zadaniem uporał się tuż przed wybuchem wojny.
Po 1 sierpnia 1914 roku powierzono mu prace nad przygotowaniem do obrony VII i VIII Obwodu Obronnego Twierdzy Przemyśl – obszaru rozciągającego się od lewego brzegu rzeki Wiar w rejonie Pikulic po prawy brzeg Sanu w okolicy Prałkowiec .
Na tym pagórkowatym i zalesionym obszarze, rozciągającym się w linii powietrznej na ok. 12 kilometrów, Nerad był odpowiedzialny za oczyszczenie przedpola z lasów i wsi, budowę schronów, magazynów, baraków i pozycji międzypolowych, stawianie zasieków oraz przygotowanie pól minowych.
Później, już w czasie I oblężenia, odpowiadał tylko za VII Obwód Obronny, gdzie skupił się na przygotowaniu do obrony doliny rzeki Wiar od strony fortu IV „Optyń” oraz samego fortu, który słusznie uważał za kluczowy dla obrony południowego frontu twierdzy.
Warto zaznaczyć, że w czasie I oblężenia Nerad objął komendę nad fortem IV „Optyń”, którego dotychczasowy dowódca doznał załamania nerwowego i nie był w stanie pełnić służby. Jeszcze 3 października zadanie to chciał mu powierzyć komendant VII Obwodu Obronnego, płk August Martinek (zarazem dowódca c.k. 108 Brygady Piechoty).
Pomimo oporów samego Nerada, który jako oficer odpowiedzialny za kwestie techniczne w obwodzie obronnym (Bezirksgenieoffizier) obawiał się, że zaniedba przez to swoje obowiązki i mimo poparcia w tym zakresie ze strony swego przełożonego, płk. Hansa Schwalba, ostatecznie objął komendę nad fortem 5 października i pełnił ją do końca rosyjskiego szturmu. Kwestia objęcia przez Nerada komendy nad fortem w wyniku niezdolności do służby z powodu załamania nerwowego jego komendanta jest o tyle interesująca, że nie byłby to jedyny taki przypadek w czasie I oblężenia.
Do podobnej sytuacji miało dojść nocą z 6 na 7 października na forcie I/1 „Łysiczka”. Powszechnie w literaturze przyjmuje się, że w czasie szturmu rosyjskiego na fort sytuację opanował por. artylerii Janko Švrljuga. Tymczasem w literaturze węgierskiej decydującą rolę w obronie fortu przypisuje się ppor. węgierskiego pospolitego ruszenia Istvánowi Bielekowi. Co więcej, w niektórych opracowaniach węgierskich można znaleźć informację, że Švrljuga załamał się psychicznie, schronił wewnątrz fortu i odmówił udziału w walce.
Na obecnym etapie badań wciąż trudno ferować kategoryczne sądy w tej sprawie. Warto jednak przywołać zacytowaną przez Nerada relację jego odpowiednika z VI Obwodu Obronnego, kpt. Leo Fukara, który wraz z podległymi mu saperami miał przygotować w krytycznym momencie walk nocą 6/7 października dojście do fortu I/1 dla nadciągającej odsieczy. Wedle tej relacji oficerem, który opanował sytuację na forcie był por. Janko Švrljuga.
Po I oblężeniu Nerad został odznaczony Medalem Zasługi Wojskowej „Signum Laudis”. Na forcie IV „Optyń” przebywał jeszcze w czasie wizyty na nim następcy tronu, arcyksięcia Karola (2 listopada 1914 r.). W literaturze dotyczącej walk o Twierdzę Przemyśl często publikowana jest fotografia z tej wizyty trudno jednak stwierdzić, czy wśród uwiecznionych na niej 13 postaci znajduje się autor omawianych wspomnień.
Znacznie mniej szczegółowo Nerad przedstawił wydarzenia II oblężenia. W tym czasie pozostał on w VII Obwodzie Obronnym, pracował m. in. nad umacnianiem linii przedpolowej ciągnącej się od Witoszyniec przez Hermanowice po Złotą Górę, która leżała już na przedpolu VI Obwodu Obronnego.
W Twierdzy Przemyśl Nerad przebywał do początku kwietnia 1915 r., gdy został wywieziony w głąb Rosji...
Nerad swoje wspomnienia z Przemyśla spisał w połowie lat 60-tych, po pół wieku od opisywanych wydarzeń. Z niewoli w Rosji wrócił w 1922 roku. Nie mogąc kontynuować kariery wojskowej w ograniczonej do 30 tysięcy żołnierzy armii austriackiej, pracował jako cywilny inżynier. Zmarł w 1970 roku.
Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej
